حجت‌الاسلام دکتر غلامرضا پیوندی

شاخصه شهروندی، تابعیت است

شهروند، در مفهوم حقوق شهروندی، اختصاص به کسانی که در شهر زندگی می‌کنند ندارد؛ بلکه مهم، تابعیت آن برای یک منطقه جغرافیایی است؛ چه آن منطقه، شهر باشد یا روستا یا هر جای دیگری؛ اما حقوق شهرنشینی به معنای حقوقی است که تنها ساکنین شهرها از آن برخوردار هستند، چه اینکه تابعیت آن منطقه را داشته باشند و چه اینکه تابع کشور دیگری بوده و مثلاً به‌عنوان توریست، در آن شهر حضور داشته باشند.

استاد سید محمدعلی ایازی

درآمدی بر فقه حقوق شهروندی

در گذشته، شهر و شهرنشینی بوده، اما این فرایند طی نشده است. طبعاً حقوق وقتی معنا پیدا می‌کند که خود شخص، توجه به آن داشته باشد. این‌که در فقه اسلامی مسئله حقوق به طور عام و حقوق شهروندی مطرح نشده و فقیهان تصوری از این حقوق نداشته‌اند به این دلیل بوده که این مرحله از شناخت از رفتار متقابل و الزام رعایت حقوق را طی نکرده بودند. فقها همیشه مسائل خود را از جامعه می‌گیرند و تا چیزی مسئله و پرسش نبوده، فقیه هم به دنبال آن نمی‌رفته است. امروز که مسئله شهروندی مطرح می‌شود، مسائلی غیر مسبوق به سابقه عنوان می‌گردد و لذا فقیه را ملزم به بررسی آن می‌کند.

آیت‌الله سید مجتبی نورمفیدی

حق شادی، یکی از حقوق مهم شهروندی است

یکی از مهم‌ترین مبانی فقهی حقوق شهروندی، پذیرش مفهوم حق‌الناس در مقابل حق‌الله است. حق‌الناس دایره گسترده‌ای دارد که شامل جان، مال و آبروی انسان‌ها می‌شود. از مباحث مهم حق‌الناس، یکی تصویر آن در مقابل حق‌الله است و دیگری، تقدم یا تأخر آن در صورت تزاحم با حق‌الله.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی مهریزی

چالش فقه حقوق شهروندی، مسائل غیرمسلمانان، غیرشیعیان و زنان است

حجت‌الاسلام‌والمسلمین مهدی مهریزی اگرچه بیشتر به فقه زنان و حدیث پژوهشی شهره است؛ اما در زمینه حقوق شهروندی نیز تلاش‌های بسیاری انجام داده است. او مدت‌ها عضو شورای علمی گروه «فقه حقوق و تکالیف شهروندی» پژوهشگاه فقه معاصر بود و هم اکنون نیز عضو شورای پژوهشکده‌های این پژوهشگاه است. مدیر کتابخانه فقه و حقوق، از قائلین به فقه حداقلی است و بر همین اساس نیز معتقد است در فقه حقوق شهروندی، نباید نگاه حداکثری داشت. با او دررابطه‌با مبانی و پیش‌فرض‌های فقه حقوق شهروندی گفتگو کردیم. عضو هیئت‌علمی دانشگاه آزاد اسلامی، مهم‌ترین پیش‌فرض فقه حقوق شهروندی را نگاه به انسان بما هو انسان می‌داند.

حجت‌الاسلام دکتر محسن مهاجرنیا

فقه حداقلی، نمی‌تواند حقوق شهروندی را تحلیل کند

فقهِ حداقلی اصلاً چیزی به اسم شهروند نمی‌شناسد؛ زیرا شهروند کسی است که حق و حقوقی دارد و تصمیم می‏گیرد و مشارکت می‏کند و در جامعه حضور دارد، درحالی‌که فقه حداقلی اصلاً چنین جایگاهی برای انسان‌ها قائل نیست و چیزی به نام مشارکت سیاسی و انتخابات و امثال آن را به رسمیت نمی‌شناسد.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین حسین ادبی

حقوق شهروندی، چالش حجاب و چند پرسش

اگر امنیت که حق مسلم شهروندان مسلمان در حکومت اسلامی است، با حق آزادی شهروندان دیگر ادیان تعارض کند، کدام‌یک مقدم است؟ در تصور اولیه، عقل حکم می‌کند که شهروندان همسو با حکومت اسلامی، در فرهنگ و دیانت، مقدم انگاشته شوند و آزادی افراد دیگر تحت‌الشعاع آن قرار گیرد. این یک اصل عقلایی است که در تمامی حکومت‌های جهان مدنظر قرار می‌گیرد. اما اگر در شیوه حکمرانی و مواجهه با خطرات مختلف نسبت به حکومت اسلامی، بادقت بیشتری بنگریم، پیچیدگی‌هایی یافت می‌شود که پاسخ اولیه را با تردید و مشکل مواجه می‌کند.

حجت‌الاسلام دکتر علی الهی خراسانی

حقوق شهروندی و حقوق شهرنشینی

باید به این نکته دقت کرد که مراد از «شهر» در حقوق شهرنشینی، صرف لفظ آن نیست؛ بلکه مختصات زندگی شهری است؛ بنابراین ممکن است نام یک جا، شهر یا شهرک (مانند شهرک صنعتی) باشد؛ ولی زندگی شهری در آنجا حاکم نباشد و بالعکس در جایی، نام شهر وجود نداشته باشد؛ ولی مختصات زندگی شهری در آنجا جاری باشد. درنتیجه، ملاک، وجود مختصات زندگی شهری است نه کلمه شهر.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین دکتر علی شفیعی

حقوق بشر، محصول فردیت انسان‌ها نه اجتماعی بودن آنها!

عناصری که شهر را از روستا تمایز می‎دهد حداقل سه عنصر مهم هستند. تا زمانی که این سه عنصر در جایی وجود داشت، آنجا شهر نامیده می‌شود ولو اینکه به لحاظ جغرافیایی، روستا نامیده شود؛ ولی اگر این سه عنصر در جایی وجود نداشت، آنجا شهر نبوده و حقوق شهرنشینی در آنجا تصویر ندارد، ولو اینکه به لحاظ تقسیمات کشوری، آنجا «شهر» نامیده شود.

حجت‌الاسلام دکتر علی شریفی

حقوق شهروندی و نسبت آن با حقوق شهرنشینی

حقوق شهری برخلاف حقوق شهروندی دو ویژگی متمایز دارد؛ نخست اینکه حقوقی است که در آن عضویت در سامان سیاسی معیار نیست، بلکه سکونت در یک شهر معیار است و ازاین‌جهت، فضای فیزیکی تعیین‌کننده حق است نه مفهوم انتزاعی عضویت در جامعه سیاسی. ویژگی دوم این که قالب حقوق شهری از نوع اخلاق شهرنشینی محسوب می‌شود یا دست‌کم منشأ آن اخلاق است. به همین دلیل تا زمانی که به قانون تبدیل نشوند تنها الزام اخلاقی دارند.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید ابوالفضل موسویان

معصومین (ع) در امور فردی، ولایتی ندارند!

اگر به آیه شورا هم مراجعه کنیم به این مسئله پی می‎بریم. پیامبر نیاز به مشورت ندارند و به اعتقاد ما، از دیگران بهتر هم می‎فهمند، اما وقتی خداوند دستور به پیامبر می‎دهد که باید با مردم مشورت بکنی، پس یک حقی را برای مردم قائل شده است که مردم باید نظر بدهند و به آرای آنها احترام گذاشته بشود و به‌اصطلاح باید نظر آنها موردتوجه قرار بگیرد.

حجت‌الاسلام سید باقر محمدی

«فقه حقوق شهروندی» یا «فقه و حقوق شهروندی»؟

یکی از اختلافات جدی ما با غرب، در همین فرمایش امیرالمؤمنین است؛ زیرا غربی‌ها فقط از «حقوق» شهروندان سخن می‌گویند درحالی‌که طبق فرمایش امیرالمؤمنین (ع)، شهروندان هم حق دارند و هم تکلیف.

استاد سید نورالدین شریعتمدار جزایری

با روش سنتی، نمی‌توان مسائل فقه حقوق شهروندی را حل کرد!

گاهی اوقات، از برخی فقها، سؤالاتی راجع به مسائل نوظهور می‎کردند و آنها فتاوایی می‎دادند که ناشی از عدم شناخت موضوع بود؛ اما بعدها وقتی موضوع را کاملاً می‌شناختند از فتوای خود بر می‎گشتند؛ لذا این شناختِ موضوع خیلی مهم است و در تمام مسائل مستحدثه به‌خصوص در حقوق شهروندی، بسیار تأثیرگذار است.

دکتر عبدالمجید مبلغی

فقه، دانشی «حق تشخیص گرا» است نه «تکلیف گرا»!

به نظر من، بایسته مهم، بازگشت به این سنّت و بازخوانیِ ناقدانه آن برای ارتقای مراتب حقوق اندیشی در فقه شیعه است. امروز حقوق اندیشی در شیعه، به معنای دقیق آن دیده نمی‌شود. بسیاری گمان می‌کنند که حقوقی شدن فقه شیعه به این است که ضمانت اجرا پیدا کند، درحالی‌که این امر، ساده‌ترین بخش ماجرا است.

استاد سیف‌الله صرامی

مراد از شهروندی، سکونت در شهر نیست!

منظور از حقوق شهروندی، حقوق شهر نیست. مراد از شهروند، کسی نیست که در شهر زندگی می‌کند. البته علت جعل این اصطلاح، این است که سابقه حقوق شهروندی، به یونان قدیم باز می‎گردد. در آنجا نیز به‌جای واژه کشور، از واژه شهر استفاده می‌کردند و لذا اصطلاح حقوق شهروندی را به کار می‌بردند. وگرنه مراد از این حقوق، حقوقی نیست که اختصاص به ساکنین شهرها داشته باشد و روستانشینان و عشایر از آن بی‌بهره باشند.

استاد سید جواد ورعی

چالش‌های فقه حقوق شهروندی

شورای نگهبان دو وظیفه دارد: بررسی مصوبات مجلس و نظارت بر انتخابات. کسانی که در این نهاد قانونی عضویت دارند، چه فقها و چه حقوق‌دانان، اگر معتقد باشند که حکومت به‌طورکلی جنبه الهی داشته، مردم دارای حق تعیین سرنوشت نیستند و انتخابات، جنبه صوری و تشریفاتی دارد، در مواجهه با بحث انتخابات، متفاوت برخورد خواهد کرد و ممکن است در صیانت از آرای مردم، حساسیت لازم را نداشته باشند.

حجت الاسلام والمسلمین مصطفی دُرّی

لویاتان «فقه حقوق شهروندی»

حقوق شهروندی اگرچه خود از مفاهیم نوپای حقوقی به شمار می‌رود لکن «فقه حقوق شهروندی» به مراتب نوپاتر از آن است. در این میان، به نظر می‌رسد پژوهش فقهی پیرامون این مفهوم دوران معاصر، چالش‌های فراوانی را فراروی خود می‌بیند. حجت الاسلام والمسلمین مصطفی دُرّی، قائم مقام پژوهشگاه فقه معاصر و نویسنده شبکه موضوعات فقه حقوق شهروندی، در این یادداشت سعی دارد تا دشواری‌های پرداخت فقهی به حقوق شهروندی را بیان کند. یادداشت اختصاصی این استاد و پژوهشگر حوزه علمیه قم برای شبکه اجتهاد، از نگاه شما می‌گذرد

حجت‌الاسلام دکتر علی شریفی

چالش‌های آینده حقوق شهروندی

در اتحادیه اروپا، شهروندان کشورها، تنها شهروندان ساکن در یک کشور خاص نیستند؛ مثلاً آنها دیگر فقط آلمانی نیستند، فقط ایتالیایی نیستند؛ بلکه شهروند اتحادیه اروپا هستند! یعنی مرزهای این کشورها کم‌رنگ شد و لذا الآن از شهروندی جهانی صحبت می‎شود و ادّعا می‎شود که اصولاً نباید چیزی به‌عنوان شهروندی را محترم بشماریم؛ بلکه باید مبنای ما، حقوق بشر باشد نه حقوق اتباع ساکن در یک کشور. این یک چالش است که مفهومِ شهروندی را دچار دگرگونی کرده و درحقیقت، چالشی برای مبانی و پیش‌فرض‌های قبلیِ شهروندی محسوب می‎شود.

دکتر سید احمد حبیب‌نژاد

مهم‌ترین پارادایمی که در ۱۰۰ سال بعد تغییر می‌کند، مفهوم انسان است!

وقتی به کتاب رسائل مشروطیت که آقای زرگرنژاد جمع کرده‌اند نگاه می‌کنیم، فتاوایی را می‌بینیم که با وجود این فتاوا، تصویر اینکه چند ده سال بعد، فصلی در قانون اساسی کشور اسلامی تحت عنوان «حقوق ملت» گنجانده شود، بسیار دشوار می‌نماید. شاید اگر این موضوع را آن زمان به مجتهدین زمان مشروطه می‌گفتیم اصلاً باور نمی‌کردند.

دکتر عبدالمجید مبلغی

شاگردان شیخ طوسی، ژنتیک خردگرایی داشتند!

اگر به گذشته‎‌‌ها بازگردیم، ما دانش‌های اصول، فقه و کلام را در کنار هم داشتیم اما هر چه جلوتر می‎آییم، نقش دانش کلام کاهش یافته و دانش اصول فقه، ضریب می‌یابد. این در حالی است که اگر شما به دانش کلام به‌مثابه مبنایِ حاکم بر تحولات زمانه خود توجه نکنید، آنگاه چشم‎های تیزبینِ برون‌نگر خود را از دست داده‌اید!

حجت‌الاسلام دکتر مسعود راعی

مزایای حقوق شهروندی شیعی در دنیای معاصر

ویژگی مهمی که فارغ دو حوزه حقوق بشر و فقه خواهد بود، اولاً: اینکه حقوق بشر اسلامی همه افراد را پوشش می‌دهد اعم از اینکه هم کیش باشند یا نباشند و ثانیاً فراتر از حمایت، محبّت است که به همه محبّت بکن و بعد از محبّت بحثِ «والتکرم بهم»، در واقع لطف و تکریم و تعظیم و شأنیّت و آن احترامی که شهروندان باید دریافت بکنند! این خیلی فراتر از آن کرامتی است که امروزه در ادبیات حقوق بشری و شهروندی مطرح شده است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین شریعتی تبار

حقوق شهروندی اسلامی بر تمام نظامات حقوق شهروندی دنیا برتری دارد

یکی از این اختصاصات این است که فقه حقوق شهروندی اسلامی، از منبع وحی و الهی گرفته شده است درحالی‌که سایر نظامات حقوق جهان، عمدتاً سکولار هستند؛ زیرا این نظامات بر خلاف نظام اسلامی، اساساً به دنبال مدیریت جامعه نیستند لذا نسخه و بیانی هم برای شیوه مدیریت اجتماع ندارند، درحالی‌که کارویژه مهم نظام اسلامی، اداره جامعه بر اساس اندیشه توحیدی است.

استاد سید نورالدین شریعتمدار جزایری

با روش سنتی، نمی‌توان مسائل فقه حقوق شهروندی را حل کرد!

گاهی اوقات، از برخی فقها، سؤالاتی راجع به مسائل نوظهور می‎کردند و آنها فتاوایی می‎دادند که ناشی از عدم شناخت موضوع بود؛ اما بعدها وقتی موضوع را کاملاً می‌شناختند از فتوای خود بر می‎گشتند؛ لذا این شناختِ موضوع خیلی مهم است و در تمام مسائل مستحدثه به‌خصوص در حقوق شهروندی، بسیار تأثیرگذار است.

دکتر عبدالمجید مبلغی

فقه، دانشی «حق تشخیص گرا» است نه «تکلیف گرا»!

به نظر من، بایسته مهم، بازگشت به این سنّت و بازخوانیِ ناقدانه آن برای ارتقای مراتب حقوق اندیشی در فقه شیعه است. امروز حقوق اندیشی در شیعه، به معنای دقیق آن دیده نمی‌شود. بسیاری گمان می‌کنند که حقوقی شدن فقه شیعه به این است که ضمانت اجرا پیدا کند، درحالی‌که این امر، ساده‌ترین بخش ماجرا است.

حجت‌الاسلام دکتر محمدحسن موحدی ساوجی

منابع حقوق بشر؛ دلیل پنجم عملیات استنباط؟

گویا بعضی از دوستان آن ارزش‌های حقوق بشری غربی را مسلّم فرض می‎کنند و می‏خواهند در دفاع از آموزه‎های فقه و دینی، بگویند که بله، ما هم مثل شما حرف می‎زنیم یا به تعبیر بعضی، رفوکاری کنند و بگویند اینجا ما این گزاره را داریم که این هم مثل شما می‎گوید، درحالی‌که ما خودمان دارای مکتب هستیم. در عینِ حالی که ما باید تلاش کنیم که از حقوق بشر و حقوق انسان بماهو انسان دفاع بکنیم؛ اما به‌گونه‌ای نباشد که ما منفعلانه و بدهکارانه و در مقام پاسخگویی در برابر آنها باشیم.

استاد سید حمید جزایری

تقسیم انسان‌ها به مسلمان و کافر، به معنای نادیده گرفته حقوق کفار نیست!

در عین حالی که اسلام، تقسیم افراد جامعه به مسلمان و کافر را می‌پذیرد؛ اما در بخش‌های مهمی، حقوقی را برای کفار قائل است؛ لذا تقسیم به مسلمان و کافر، به معنای نادیده‌گرفتن حقوق کفار ولو اینکه در اقلیّت باشند نیست.

حسن اجرایی

راه دشوار اصول فقه فعلی تا فقه حقوق شهروندی

فقه حقوق شهروندی، از ابواب نوپدید فقه‌های معاصر است. مسائل آن البته الزاماً جدید و کارنشده نیستند؛ اما حتی همان مسائلی که سابقه‌ای در تراث فقهی دارند نیز غالباً به‌صورت مستقل مورد پژوهش قرار گرفته و کمتر از منظر «حق شهروندی» مورد پردازش قرار گرفته‌اند. یکی از چالش‌های فقه حقوق شهروندی اما قابلیت یا عدم قابلیت دانش اصول فقه فعلی برای حل مسائل آن است؛ اینکه آیا این دانش با همین مسائل و قواعد فعلی، تکافوی حل کارآمد مسائل فقه حقوق شهروندی را می‌دهد یا آنکه برای پاسخ‌های کارآمد به این مسائل، لازم است تغییراتی در این دانش ایجاد شود. حسن اجرایی، پژوهشگر حوزه علمیه قم، در این یادداشت اختصاصی، به این چالش پرداخته است.

گزارش کتاب «حقوق شهروندی در اندیشه اسلامی»

حجت‌الاسلام‌والمسلمین سید جواد راثی ورعی، زاده ۱۳۴۲ تهران و دارای مدرک سطح ۴ حوزه علمیه است. او علاوه بر شاگردی اساتیدی همچون آیات عظام وحید خراسانی، فاضل لنکرانی، سید کاظم حائری و شبیری زنجانی، سال‌هاست که در حوزه و دانشگاه به تدریس می‌پردازد. عضو هیئت‌علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه که مدت‌هاست در رشته اندیشه سیاسی اسلام قلم می‌زند، چند سالی است که حوزه پژوهش خود را به حقوق شهروندی اسلامی تغییر داده است. یکی از مهم‌ترین کتاب‌های عضو شورای پژوهشکده‌های پژوهشگاه فقه معاصر در این زمینه، کتاب «حقوق شهروندی در اندیشه اسلامی» است. در زیر، گزارش کوتاهی از این کتاب می‌آید.